اهمیت آب در افغانستان

درکشورما که سرسبزى وشادابى آن به سخاوت طبیعت بستگى دارد، آب از اهمیت سرنوشت سازى برخورداراست. زیراکه حیات 90 درصد مردم مابه زراعت، باغدارى ومالدارى بسته است. واین هرسه بخش منوط به وفور آب است و درصورت فقدان آب ریشه زندگى دراین کشور میخشکد. خشکسالیهاى متواتر سالهاى 1998 تا 2003 چنان ضربات خردکننده وخسارات جبران ناپذیرى برپیکر اقتصاد زراعتى ومحیط زیست افغانستان وارد نمودکه تمام باغات وتاکستانهاى مردم از ریشه سوختند وده هاهزارگاو وگوسفند واسپ وشتراز تشنگى ویا فقدان علوفه تلف شدند. صدهاهزارخانوار دهقان و مالدارکوچى وغیرکوچى کشورخاکستر نشین شدند. نرخ مواد خواربار وازجمله گوشت و میوه جات وسبزیجات بطورسرسام آورى بلند رفت، چنانکه خانواده هاى بى بضاعت در طول یکسال حتى یک بار هم توان خرید یک کیلوگوشت رانداشتند. در طى همین سالهابرخى از مردم حاضرمیشدند تا کودکان خود رادر بدل یک بوجى آرد(که قیمت آن به سیصدهزارافغانى رسیده بود) بفروشندو یااستثوابى دراختیار کسانى بگذارندکه توان نگهدارى آن کودک را داشتند. لهذا زندگى انسان وحیوان ونبات ودرمجموع آبادانى وعمران وتمدن با آب، پیوندگسست ناپذیردارد. وبدون آب نه تمدنى ممکنست شکل بگیرد ونه تولیدى صورت ببندد. از همین روهرجا که آب شیرین است آثارتمدن واثر انسان متمدن دیده میشود، چه انسانها همواره درکنار دریاچه ها و رودخانه ها به ایجادتمدن دست یازیده اندو آثارى از خود برجاى گذاشته اند. درافغانستان بیش از سه چهارم ساحه آن را کوه هاى سر بفلک کشیده اى تشکیل میدهند که از 3 تا 6هزار متراز سطح بحربلندى دارند. کوه هاى هندوکش در وسط کشور با طول شش صدکیلو متر و بلنداى سه تا پنج هزار متر واقع شده که از دره هریرود در غرب کشور بسوى شرق تا سطح مرتفع پامیر ادامه مى یابد. سلسله کوه هاى سلیمان و سفید کوه از شمال شرق کشور بسوى جنوب تا حوزه سند و بلوچستان امتداد یافته است که بیش از ششصد کیلو متر طول دارد. کوه هاى سلیمان و سفید کوه مسطور از جنگلات انبوه است که داراى ذخایر مهم در ختان صنوبر وکاج و منبع بزرگ درآمد مردم محل است. اما سلسله کوه هاى هندوکش از سیاه کوه در بخش غربى تا پامیر در منتها الیه شرقى ، فاقد هرگونه پوشش گیائى است ، ولى داراى یخچالهاى بزرگى است که منابع دایمى آب رودخانه هاى افغانستان مى باشد. این رودخانه ها درحوزه غرب وجنوب غرب عبارتند از: رودخانه هیرمند،رودخانه هریرود ، رودخانه فراه ، رودخانه هاروت، خاشرود، رودخانه غزنى ، رودخانه ترنک، رودخانه ارغنداب. ورودخانه هاى حوزه شمال چون : رودخانه آمو، رودخانه کوکچه ، رودخانه پنچ ، رود خانه تالقان، رودخانه قندز، رودخانه سمنگان ، رودخانه بنگى قلعه، رودخانه پنجشیر، و رودخانه کابل، و در حوزه شرقى ازسلسله کوه هاى سپینغر(سفیدکوه) رودخانه کنر و رودخانه کامه ، رودخانه توچى ، رودخانه گومل، سرخ رود وغیره رودخانه هاى خورد وکوچک سرچشمه میگیرند که آب اکثر این رودخانه ها به علت فقدان سربندهاى اساسى و هدایت آن بر اراضى قابل کشت در داخل کشور، سرانجام در کشورهاى همسایه چون ازبکستان ، ترکمنستان، ایران و پاکستان میریزند وآن کشورها از آب هاى که طبیعت آنرا به مردم افغانستان سخاوتمندانه ارزانى داشته، در تولید انرژى وامورکشاورزى ومصرف نوشیدن مردم از آن کار میگیرند.بدون آنکه به افغانستان به عنوان صاحب اصلى این ثروت طبیعى یک دینار پول بپردازند. محقق افغانى آقاى نجیب فهیم در فصلنامه میهن (که درمشهد ایران به نشرمیرسد) مقالتى بسیار جالبى پیرامون آب ونقش آن به عنوان کالاى استراتیژیک درقرن 21 ، به چاپ رسانده که میشود گفت، یکى از بهترین مقالات آن فصلنامه است، بخصوص نکاتى که پیرامون رودخانه هریرود ارائه داده است خیلى دلچسپ ومهم جلوه میکند و بنابرین با اعتماد به اصل مقاله به بازتاب نکاتى از آن دراینجا مبادرت میشود: على الرغم آنکه سه چهارم کره زمین رآب پوشانیده است ، آب شیرین دوفیصدآب هاى موجودرا ...» تشکیل میدهدکه توزیع آن هم بستگى به موقعیت طبیعى و پیچیده بودن تکنولوژى و هزینه هاى بالاى آن، طرح عملى ومقرون به صرفه نمیباشد. لذا اهمیت آب شیرین درتوسعه و همچنین درزندگى روزمره روبه فزونى بوده وسهم آن درمنازعات منطقه اى هم درحال بیشتر شدن است. به همین سبب مهارآب هاى سطحى و انتقال آن به مناطق کم آب وبهره بردارى درست از آب هاى زیرزمینى وحفاظت از منابع آبى یا به تعبیردیگر مدیریت صحیح منابع آب از محورهاى اصلى توسعه درکشورهاى توسعه نیافته مى باشد.با نگاهى گذرا به منابع آبى کشورعزیز ما افغانستان درمى یابیم که منابع آبى ما عمدتاً ازطریق بارندگى هاى فصلى تغذیه وتامین میشود. این نزولات آسمانى عمدتاً درمناطق مرتفع کوهستانى به شکل برف فرود آمده و ذخایر برفى ویخچال هاى کوهستانى را تشکیل میدهد. با فرارسیدن فصل بهاروگرم شدن هوا، این ذخیره هاى برفى آب شده و در رودخانه ها جریان مى یابند،لذا به موازات جریان آب رودخانه ها زندگى هم سیلان داشته وبه تدریج مناطق مسکونى وشهرها درکناره هاى این رودخانه و حوزه هاى آبى شکل گرفته اند. کشورما که بعلت اشغال(هجومها)ى خارجى و وقوع جنگ هاى طولانى در ردیف کشورهاى کمتر توسعه یافته جهان قرارگرفته است، تا بحال (بحدبایسته وکافى) نتوانسته از منابع آبى خوددر جهت تامین نیازمندیهاى داخلى بهره بردارى نماید. طوریکه طغیان فصلى آب دربهار و اوایل تابستان به سیل هاى ویرانگرتبدیل شده وباعث تخریب مناطق مسکونى و اراضى مجاور رودخانه ها میکردد، ولى دراواخر تابستان وفصل پائیز که بارندگى ها کم شده وذخایر برفى ویخچالها هم آب میشوند،کمبود آب در بسى مناطق ( میهن ، شماره 34 ، ص 68 ) «. بیک بحران عمده و اساسى مبدل میشود آقاى فهیم سپس، منابع آبى افغانستان را با درنظر داشت جغرافیاى طبیعى و موقعیت کوه هاى آن به سه حوزه آبى ذیل تقسیم نموده مینویسد: 1- حوزه آبى پامیر وشمال هندوکش، » -2 حوزه آبى جنوب هندوکش وسفیدکوه، 3- حوزه آبى هیلمند وهریرود. درحوزه آبى پامیر وشمال هندوکش ، آمودریا قرارداردکه شاخه هاى فرعى آن را دریاى کوکچه ، فرخار، بنگى و ایبک تشکیل میدهد.دریاى آمو و شاخه هاى فرعى آن از پامیرخورد وشمال هندوکش سرچشمه گرفته و پس از طى مسافت 2540 کیلومتر به دریاچه ارال سرازیر میشود. اهمیت سیاسى آمو دریا درآن است که بطول 1200 کیلومترمرز مشترک میان افغانستان وجمهورى هاى تازه به استقلال رسیده تاجکستان واُزبکستان وترکمنستان درآسیاى میانه را تشکیل میدهد.[باید درهمینجا اشاره کرد که دراین مقاله همه جا از رودخانه هاى کشوربه عنوان دریا تذکر رفته که منظورنویسنده همانا رودخانه است ، نه دریابه معنى واقعى کلمه] از لحاظ اقتصادى باوجودیکه دراین حوزه آبى از دریاهاى فرخار، بنگى، خینجان وسمنگان بیشترین بهره بردارى درولایات تخار، کندز، بغلان و سمنگان صورت گرفته ورونق زراعت درآن مناطق ، از برکات آنها به حساب مى آید، ولى از دریاى کوکچه و آمو افغانستان بعلت آنکه این رودخانه هاپائین تر از سطح اراضى ایکه در دوساحل آنها قرار گرفته اندواقع شده است ، تا به حال کمترین بهره بردارى را نموده است. طوریکه مردم اکثر قریه جات درفاصله هاى نزدیک به آنها مصداق ضرب واقع شده اند وقادر نیستند آب آشامیدنى مورد نیاز خود را از « آب درکوزه وما تشنه لبان میگردیم » المثل این آب هاى مواج تأمین نمایند. این درحالى است که افغانستان میتواند سالانه 31 میلیارد مترمکعب آب از دریاى آموبرداشت نماید. درحوزه آبى جنوب هندوکش وسفیدکوه دریاها (رودخانه هایى): چون پنجشیر، کابل، لوگر، علیشنگ، وکنر[وکامه]قرارگرفته اند. این دریاها از دامنه هاى جنوبى هندوکش ورشته کوه هاى بابا وسفیدکوه سرچشمه گرفته وپس ازطى مسافتى تقریباً 460 کیلومتردرداخل خاک افغانستان واردخاک پاکستان شده ونهایتاً در دریاى سندمیریزند. باوجودآنکه جهت استحصال برق سدهایى همچون نغلو، ماهى پر، سروبى و درونته بالاى دریاى کابل احداث شده، ولى بازهم بهره بردارى اقتصادى درصنعت وزراعت از آب هاى این حوزه آبى اندک بوده واضافه آب آن پس از آبیارى مناطق وسیعى درایالت صوبه سرحد وارد دریاى سنددرخاک پاکستان میشود. در حوزه آبى سوم( هلمند وهریرود): دریاهاى متعددى درجریان میباشند که این دریاها عمدتاً از دامنه هاى کوه بابادرمناطق مرکزى کشورسرچشمه میگیرند. دراین حوزه آبى هم استفاده از آب دریاهاى آن به تناسب نیازهاى محیطى محدود بوده و این آبها بدون استفاده پس از طى مسافت نسبتاً طولانى درخاک افغانستان، واردکشور ایران شده ومناطق وسیعى را در استانهاى سیستان و بلوچستان وخراسان آنکشورآبیارى مینمایند. هلمند وهریرودمهمترین دریا(رودخانه)هایى میباشندکه درین حوزه آبى درجریان هستندکه مادراینجا بنابر اهمیت سیاسى و اقتصادى آنها هریکى را بصورت جداگانه وبصورت مختصرمورد بررسى قرار میدهیم.