? –  مشروطه خواهان دربار شامل سه گروه زیر بوده اند:

- غلام بچه گان دربار که فرزندان خوانین و ملاکان بزرگ افغانستان بودند و موجودیت آنها در دربار، یکی به دلیل وابستگی پدران شان به دربار و دیگری به منظور آشنایی و تربیت آنها به فراگیری عملی شیوهء حاکمیت در افغانستان بوده است.

- ملا ها و یا مدرسان مدرسهء شاهی که به وظیفهء تدریس شاهزاده گان مصروف بودند.

- محرران و منشیان دربار که غالبأ از بابت مقام های پدران شان در دربار امیر حبیب اله و یا سلف وی عبدالرحمن به دربار راه یافته بودند و معدودی هم بنابر داشتن استعداد فراوان در امور دیوانی، خوشنویسی و سواد نوشتن و خواندن به ضمانت یکی از درباریان گماشته شده بودند.

?–  فراریان وتبعید شده گان زمان امیر عبدالرحمن و حتا قبل از آن که در دورهء امیر حبیب اله به وطن باز گشتند و تعدادی از آنها مجددأ اجازهء ورود به دربار را دریافت نمودند. اکثر این افراد از جمله سرداران و مخالفان امیر عبدالرحمن بودند که به قوم محمد زایی تعلق داشتند و قبل از فرار و یا تبعید،  خود و یا پدران شان از مقربان دربار و یا کارمندان عالیه حکومت بودند. آنها  در دورهء تبعید در خارج از افغانستان (ترکیه، هند و ایران) با افکار سیاسی  آزادی خواهی آشنایی حاصل کرده بودند.

–? عده یی هم خارج از حلقهء دربار، شامل محافل کوچکی از روشنفکران، اهل حرفه و کسبه بودند که در مصاحبت با مشروطه خواهان دربار و یا علاقمندی و ممارست خود شان، به مشروطه خواهی گرویده بودند.

–? روشنفکران آزادی خواه هندی که در لیسهء حبیبیه به حیث آموزگار خدمت می نمودند. البته در این میانه چند نفر افراد مشکوک نیز در جنبش مشروطیت راه یافتند  که هویت آنها به مرور زمان در رژیم های بعدی آشکار گردید.

به علاوه دو گروه محافظه کار نیز در دربار وجود داشتند: یکی اطرافیان نصراله برادر امیرحبیب اله و دیگر آن فرزندان سلطان محمد و در رأس آنها نادر خان (??) که اولی به دلیل عقب گرایی و دشمنی با تجدد طلبی ودومی  در تبانی با استعمار انگلیس، صدمات جبران ناپذیری را بر جنبش های مشروطیت اول و دوم وارد آوردند.

نگاه اجمالی به ترکیب اعضای مشروطه خواهان می رساند که درمیان آنها، نشانه یی ازنماینده گان بورژوازی و یا رادیکالان بورژوازی به مشاهده نمی رسد. مشروطه خواهان افکار سیاسی بورژوایی یا مشروطه خواهی را که از خارج به داخل راه یافته بود، بر اساس احساس وطن دوستانه و توجه به حال فلاکتبار جامعه، از دل و جان پذیرفته بودند.

اندیشهء آزادی خواهی از سه طریق به افغانستان می رسید و در بین مشروطه خواهان منتشر می شد:

نخست به وسیله اخبار و نشریه هایی چون "حبل المتین" از هند، "صور اسرافیل" به گرداننده گی دهخدا از ایران و نشریات مشروطه خواهان که از ترکیه به دربار می رسیدند (??) واز آنجا به دسترس مشروطه خواهان دربار قرار می گرفت. از جملهء این نشریات، حبل المتین که از سوی آزادی خواهان فراری ایران در هند انتشار می یافت، با صراحت بیشتر از نظام حکومت مطلقه انتقاد می کرد و ایجاد نظام های مشروطه را برای جلوگیری از خودکامه گی و استبداد سلاطین و شاهان تبلیغ می نمود. هم چنان این نشریه راجع به تأثیرات انقلاب ???? روسیه و مبارزات دوما (پارلمان) به خاطر محدود ساختن صلاحیت های تزار و تصویب قوانین برای تحقق حقوق مساوی افراد در جامعه، مطالب متعددی به نشر می رسانید.( ??) مطالعهء این نشریه ها و اگاهی از پیشرفت نهضت های آزادی خواهانه و ضد استعماری در کشور های دیگر، در ذهن مشروطه خواهان کشورما بی تأثیر نبود.

دوم، فراریان و تبعیدیانی که در خارج از افغانستان با جنبش های آزادی خواهی و افکار مشروطه خواهانه آشنا شده بودند، حامل این اندیشه ها بوده و در انتقال آن به دیگران مؤثر واقع شدند. محمود طرزی یکی از مشروطه خواهان شهیر کشور نیز از جملهء فراریان بوده، پس از عودت به وطن به دربار راه یافته بود.

سوم، دستهء آزادی خواهان هندی که به معلمان هندی لیسهء حبیبیه شهرت یافتند، به نوبهء خود حامل این افکار بودند و در تماس و تبادل نظر با مشروطه خواهان افغان قرار گرفتند. (??)

بدین سان دیده می شود که نهضت مشروطه خواهی صرفأ در حوزهء گروه محدود مشروطه خواهان به حرکت افتاده و محور این حرکت نیز مشروطه خواهان دربار بوده است. بنابرآن گروه مشروطه خواهان را می توان حامل افکار مشروطیت یا پدیدهء بورژوایی دانست، نه عناصری از طبقهء بورژوازی و یا رادیکالان بورژوازی.

واقیعت اینست که در بسیاری از جوامع آسیایی، جنبش های سیاسی روشنفکرانه زیرساخت های اجتماعی لازم را که پایگاه و پشتیبان جنبش ها باشند، با خود نداشته است. نهضت های فکری همواره در حوزهء روشنفکری محصور مانده اند. زیرا در نتیجهء انحطاط فرهنگی و بیسوادی عام در جامعه، امکان سیلان آگاهی و روشنگری در میان مردم عذاب دیده و مظلوم، به چشم نمی خورد. به همین دلیل است که جنبش های روشنفکری در کشور در نبود پشتیبانی و حمایت اقشار وسیع جامعه به ساده گی از سوی حاکمیت سرکوب شده اند.

نهضت مشروطیت که از دربار به راه افتاد، به همراهی روشنفکران خارج از دربار،  در لیسهء حبیبیه سنگر گرفت و اولین حلقه از جمیعت مشروطه خواهان به اشتراک معلمان لیسهء حبیبیه تشکیل شد.  لیسهء حبیبیه که در سال ????م تأسیس گردیده بود، دارای صنوف ابتدایی و صنف شاهزاده گان عظام بود. (??)

جمیعت مشروطه خواهان به تشکیل یک حزب مخفی اقدام نمود که غبار از آن به نام " حزب سری ملی" (??) و عبدالهادی داوی اسم اصلی آن را "حزب ِسرملی" تأکید کرده است، چنان که پس از گرفتاری رهبران این حزب، امیر حبیب اله گفته بود که از ِسرملی " ُسرملی" خواهم ساخت. (??)

پوهاند حبیبی نام دیگر جمیعت مشروطه خواهان را "اخوان افغان" متذکر شده است (??) و در مصاحبه یی با پوهاند هاشمی گفته است که این نام را از زبان یکی از مشروطه خواهان شنیده است. (??) این نام مورد تأیید میر قاسم خان، یکی از پایه گذاران جنبش مشروطه خواهی، قرار نگرفته و در منابع دیگر نیز ذکری از آن به میان نیامده است.

تعداد مشروطه خواهان را در کابل به ??? نفر تخمین زده اند. (??) متن کامل مرام نامه و اهداف مشروطه خواهان تا کنون به دسترس مؤرخان قرار نگرفته است. تنها سوگند نامه یی که اعضای تازه وارد جمیعت با ادای سوگند به قرآن و شمشیر آن را قرائت می کردند، قابل دسترسی است. گرچه در شکل و جملات متن سوگند نامه که از جانب مؤرخان به نشر رسانیده  شده، تفاوت هایی موجود است، اما از نگاه محتوا  تفاوت های چشم گیری در متون چاپ شده به نظر نمی رسد.

چشم انداز هایی از خواست های دموکراتیک و تمایل به نظام سیکولار را می توان در بخش های زیر از سوگند نامه، به وضوح مشاهده کرد:

- "کوشش مداوم در به دست آوردن حقوق ملی و مشروط ساختن حکومت تحت نظر نماینده گان ملت و تأمین حاکمیت ملی و حکم قانون.

- تعمیم معارف و مکاتب و وسایل بیداری مردم و مطبوعات.

- تحصیل استقلال سیاسی و آزادی افغانستان و گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با دنیای خارج.  

- تأمین اصول مساوات و عدالت اجتماعی.

-  بسط مبانی مدنیت جدید از صنعت و حرفت و ساختن شوارع و بلاد و امنیه و منابع آب و برق و غیره.". (??)

در ماه مارچ ????م در گزارشی (طومار ملا منهاج الدین) که از طرف مخبران عضو مشروطیت به امیر حبیب اله ارائه گردید، بلافاصله فرمان انحلال جمیعت از جانب امیر صادر و رهبران جمیعت دستگیر گردیدند. (??)  

غبار تعداد مشروطه خواهان دستگیر شده را چهل و پنج نفر ذکر می کند. که از آن جمله سی و هفت نفر اعدام گردیده و هشت نفر باقی مانده به حبس های مختلف زندانی شدند. ازجملهء این هشت نفر، سه نفر آن از سرداران محمد زایی و متباقی به علت تقرب پدران شان به دربار از اعدام رهایی جستند. (??)

در میان اعدام شده گان که اسطورهء شهامت و پایمردی شان، همواره در صفحات زرین تاریخ کشور ما ماندگار خواهد بود، تجلی اثبات عشق و وفاداری دو نفر از رهبران جمیعت نسبت به مردم افغانستان در لحظات اعدام، خاطره ییست فراموش ناشدنی. اولی مولوی محمد سرور واصف است که او را زمانی که به دهن توپ می بستند، شعری را با این مطلع بر زبان خویش تکرار می کرد:

ترک مال و ترک جان و ترک سر          دررهء مشروطه، اول منزل ا ست (??)

دومی جوهر شاه غوربندی غلام بچه است که امیر حبیب اله وی را "نمک حرام" خطاب می کند. او در مقابل، امیر را شجاعانه به محاکمه می کشد و می گوید که از خون مردم و از بیت المال به عیش و عشرت و تجمل دردربار زنده گی می نماید و از تجاوز به ناموس مردم دریغی ندارد. جوهر شاه در جریان اظهار این جملات با ضرب تفنگچه کشته می شود. (??) روایت قربانی این بزرگ  مردان کشور ما، خاطرهء بر دار کردن حسنک وزیر را به یاد می آورد که بیهقی آن را چنین حکایت می کند: 

" آنگاه که حسنک وزیر را به سوی دار می بردند، یکی از درباریان او را "سگ قرمطی" خواند و حسنک گفت: سگ ندانم که بوده است... اگر امروز اجل رسیده است، کس باز نتواند داشت که بردار کشند یا جز دار، که بزرگتر از حسین علی نیم.".

" یکی از شعرای نیشاپور، این مرثیه بگفت اندر مرگ وی و بدین جای یاد کرده شد:

ببرید سرش را که سر آن سر بود     آرایش دهر و ملک را افسر بود

گر قرمطی و جهود و گر کافر بود    از تخت بدار بر شدن منکر بود " (??)

امیر حبیب اله از توجه به معارف (لیسهء حبیبیه) روی برمی تابد و در نتیجه این بی توجهی، طی مدت شانزه سال تمام فارغ التحصیلان (بکلوریا) از بیست نفر افزایش نمی یابند. امیر و درباریان محافظه کارش را عقیده بر آن بود که معارف مادر مشروطه است و برای جلوگیری از مشروطیت، بایستی معارف را محدود ساخت.

بدینسان " نخستین جنبش عملی با حبس و اعدام آزادی خواهان در ???? عجالتأ خاموش گردید.". (??)

رویکرد ها:

‏