پنجشیر یکى از ولایات جدید ایجاد شده در کشور است ، این ولایت به فاصله 120 کیلومتری به طرف شمالشرق کابل در بین دو شاخه جنوبی هندوکش، از شمالشرق به جنوب غرب موازی به امتداد هندوکش واقع است و درههای فرعی آن از شمال به جنوب و از جنوب به شمال امتداد داشته وبه دره عمومی پنجشیر وصل می شود.
ارتفاع سطح زمین آن 2217 متر از سطح بحر بوده و در نقاط مرتفع به 6 هزار متر از سطح بحر می رسد. طول آن از دالان سنگ تا پای کوتل انجمن زیاده از 125 کیلومتر است.
عرض دره پنجشیر اندازههای مختلفی دارد که بدون وسایل و وسایط فنی تعیین شده نمیتواند. پنجشیر از طرف شمال متصل است به خوست فرنگ و ولایت تخار و اندراب در ولایت بغلان واز طرف جنوب به نجراب سنجن و در نامه و ریزه کوهستان ولایت کاپیسا واز جانب مشرق و شمالشرق به نورستان و بدخشان واز طرف غرب به شتل احاطهاست.
دریا و کانال ها:
رود پنجشیر از کوهستان هندوکش و نزدیکی گذرگاه انجمن سرچشمه میگیرد و به سوی جنوب شرقی جریان می یابد. پنجشیر از میان گدارهای باریک با دیوارههای بلند میگذرد و در مسیر خود چندین شاخه? دیگر مانند غوربند و پریان دریا را دریافت می کند و سپس در حدود 48 کیلومتری شرق کابل به رود کابل می پیوندد، پنجشیر از رودهایی دایمی افغانستان است و طول آن به 320 کیلومتر می رسد.
پنجشیر دارای موقعیت جیواستراتیژیک است. به طوری که با هفت ولایت کشور (در شمال با تخار، در شمال غرب با بغلان، در غرب با پروان، در جنوب با کاپیسا، در جنوب شرق با لغمان، در شرق با نورستان و در شمال شرق با بدخشان) متصل بوده و کم از کم با سه کشور خارجی مرز نزدیک دارد. این ولایت بیشتر از 126 دره بزرگ و دهها دره کوچک دارد که اکثر یکی در مقابل دیگری قرار گرفته اند و هر دره به چندین دره فرعی تقسیم می شوند که به اهمیت استراتیژیکی آن بیشتر از پیش می افزاید. پنجشیر دارای کوه های بلند و برخی یخچال های طبیعی است که به طور عموم در فصل زمستان برف را به خود ذخیره می نماید و در هنگام گرمی این ذخایر برفی آب شده و چشمه ها و دریایچه های فراوانی از آن جاری می گردد که همه به رود خروشان پنجشیر مشهور به دریای پنجشیر متصل شده و به طرف پایین دره سرازیر می گردد. موجودیت چشمه های فراوان، علفزار های سرسبز، آبشار های زیبا و دوامدار در ارتقاعات این ولایت امکان زیست را در آن بیشتر ساخته و بستر طبیعی را برای جنگ های چریکی مساعد می سازد.
مردم:
این ولایت 300،000 تن جمعیت دارد که 146،100 تن از آنان یکجانشین هستند تاجکها ، هزارهها ، پشه ایها ، نورستانیها و پشتونهای غلزایی از باشندگان این ولایت هستند زبان فارسی ، زبان غالب این ولایت است.
واحد هاى ادارى :
تقسیمات اداری این ولایت امروزه به این شکل است: ولسوالی پریان، ولسوالی خنچ، ولسوالی دره، ولسوالی رخه،ولسوالی عنابه،ولسوالی شتل و ولسوالى آبشار.
معارف:
در ولایت 150 مکتب فعال است ، در بین این 50 لیسه و 45 متوسطه میباشد، و 45 هزار متعلم دارد، در بین این متعلمین 12 هزار دختر و متباقى آن ذکور هستند.
همچنان یک انستیتوت و یک پوهنحى تعلیم وتربیه نیز فعالیت میکند.
اقتصاد :
پنجشیر همواره از جایگاه مهم ارتباطی برخوردار بودهاست، چنان که یکی از عوامل پیشرفت و گسترش کابل را، اهمیت ارتباطی آبراه کابل ـ پنجشیر دانستهاند. در روزگار کهن راه کاروانهای باخترـ هند در امتداد شمال شرقی بستر این آبراه به موازات رودخانه یی پنجشیر ادامه داشت. دره یی پنجشیر نه تنها گذرگاه کاروانهای بازرگانی بود، بلکه نیروهای مهاجم نیز از آن می گذشتند. آسانترین گردنه ای که کوههای هندوکش را به پنجشیر می پیوست، گردنه یی خاوک بود که از اندرآب به پنجشیر می رسید و این همان راهی است که سربازان اسکندر مقدونی در 328ق.م و سواران تیمور لنگ در 800ق/1398م از آن گذشتهاند. پس از آنکه در 1309ش/1930م راه اتومبیل رو گردنه یی خیبر ساخته شد، پنجشیر اهمیت دیرین خود را به عنوان یک راه بازرگانی از دست داد.
معدن :
پنجشیر دارای معادن سنگهای قیمتی مانند زمرد است. دونالد آر . هیل در پژوهشی در مورد استخراج معدن در دوره اسلامی می گوید معادن اصلی نقره در استانهای اسلامی شرقی قرار داشتند و برجسته ترین آنها معادن هندوکش در شهرهای پنجشیر و جاریانه (Jarynana) واقع بود که هر دو در همسایگی بلخ بودند.بنابر گزارشی حدود 10000 معدنچی در پنجشیر کار میکردند.سایر معادن مهم نقره در اسپانیا، آفریقای شمالی، ایران و آسیای مرکزی قرار داشتند. پنجشیر معدن زغال سنگ خوبی نیز دارد که با سرمایه گذاری اندک می تواند مورد بهره برداری قرار گرفته و در تقویت اقتصاد روستایی و ملی ممد واقع گردد. معادن سنگ های قیمی مثل بیروج، یافوت سوخته و لاجورد نیز در این ولایت به مشاهده رسیده است.
لاجورد زمرد
گذشته یی تاریخی :
درزمان پادشاهی داریوش بزرگ بخش کوهستانی پنجشیرـ غوربند جزیی از استان ثتهگوش(ستگیدیه) در قلمرو هخامنشیان به شمار می رفتهاست بگفته? هرودوت، ستگیدیه تیرهای از مردم مشرق یا شمال شرق ایران بودند، و مقر ایشان در تقسیمات شاهنشاهی هخامنشی جزو ایالت هفتم بشمار میرفت.
برخی براین باورند که اسکندر مقدونی، در محل پیوستگی رودهای پنجشیر و غوربند، شهری بهنام اسکندریه ساخت تا پایگاهی برای حمله یی سپاهیانش به کوهستانیها باشد(دوپری، 278).گویا سپاهیان وی در گذر از پنجشیرو کوههای هندوکش، دچارسرماوکمبود آذوقه شدهاند، ولی سرانجام ازآنجا گذشته، وشهربزرگ بلخ راگشودهاند.
در 256ق/870م یعقوب لیث به شرق خراسان تاخت و با پیروزیهایی که در هندوکش به دست آورد، دره یی پنجشیر و کانهای نقره یی آن به قلمرو او افزوده شد(بازورث، 111). پنجشیر در دوره یی صفاریان یکی از مراکز ضرب سکه یی این دولت بود(لسترنج، 350). نخستین سکههای صفاریان به فرمان یعقوب در 259-261ق در پنجشیر ضرب شد، ولی پس از بازگشت او از نواحی شرقی خراسان، این سرزمین بار دیگر به تصرف ابوداوودیان درآمد(بازروث، همانجا). در دوره یی سامانیان نیز پنجشیر یکی از ضرابخانههای آنها بهشمار می رفت(مایلز، همانجا). تیمورلنگ در یورش خود به سوی کابل، از راه گردنه یی خاوک وارد دره یی پنجشیر شد و از آنجا به کابل رفت میرخواند،
کشت زراعت:
کشت و زراعت این ولایت انواع و اقسام میوجات تشکیل داده که از جمله مشهورترین میوه جات این ولایت انگور حسینی و توت میباشد.، همچنان در بعض مناطق گندم حاصلات نیز بدست میاید.
مشاهیر پنجشیر:
احمد شاه مسعود ، احمد جان پهلوان ، عبدالله ، بسم الله فهیم قانونی
ورزش :
بر علاوه که پنجشیر تیم فعال بزکشى دارد، ورزش هاى رزمى نیز در ولایت ورزشکاران زیادى دارد، در این اواخر کرکت نیز در این ولایت رشد کرده و داراى تیم منتخب میباشد، که در رقابت هاى ولایتى خوب درخشیده است.
قبر مسعود